İZMİR - BERGAMA

Erken Arkaik Dönem'de başlayan Çi Batı Anadolu'yu bütün

dünyanın o dönemdeki en ileri bölgesi haline getirdi. M.Ö. 3000 yıllarından beri Masırlıların ve Mezopotanıyalıların elinde bulunan dünya kültür liderliği, bu dönemde Batı Anadolu'ya geçti ve bundan sonra M.S. 9. - 13. yüzyıllardaki İslam Rönesansı dışında bugüne değin kültür önderliği Batı'nın tekelinde kaldı.

Başta Miletos olmak üzere'İon kentleri(*) Şark'ın 2500 yıllık deneyim ve birikiminden yararlanarak yepyeni bir dünya görüşü yarattılar. Homeros destanları ile Hesiodos'un Theogonia'sındaki din, bir mitoloji konusu idi. Tanrılar insanlardan farksız bir yaşam sürdürüyorlar; onlar da kızıyor, kıskanıyor, çapkınlık yapıyor, korkuyor, aldatıyor, aldanıyor ya da yanılıyorlardı. Onların insanlardan biricik ayrıcalığı ölümsüz oluşlarıydı. Tanrılar güçlü idi, ancak bu güçleri sınırlı idi. Baş tanrı Zeus'un bile her istediği olmuyordu. Bu inanç özgür düşüncenin bir başka görüntüsü idi.

Doğa filozofları cinlerden, perilerden ve dinsel inanışlardan sıyrılmış olarak doğa olaylarının oluş nedenlerini özgür düşünce yöntemi ile ele almış ve bugünkü Batı uygarlığının temellerini atmışlardır. Bu özgür araştırma yolu ile Karlalı Hexamyes'in oğlu Thales, M.Ö. 28 Mayıs 1985 tarihinde olagelen güneş tutulmasını önceden hesaplayarak (Herodot 174) haber vermiştir. Bu bir doğa olayının ortaya çıkmasından önce hesaplanmasının tarihteki ilk örneğidir. Bu dönemin Miletos'lu diğer iki filozofu Anaximandros (575 sıraları) ve Anaximenes (550 sıraları) idi. Maddenin çekirdeği demek olan atom sözcüğü bir anlamda ilk kez Meletos'da kullanıldı. Sisam'lı Pythagoras (580-500), Kolophon'lu Xenophanes (540 sıraları) ve özellikle büyük filozof Efes'li Herakleitos (500 sıraları) özgür düşüncenin öteki temsilcileri idi. İstanköy'lü Hippokrates daha sonraları (460 sıraları) hastalığın gerçek nedenlerini aynı özgür düşüncelerle araştırdı ve modern tıbbın kurucusu oldu. Anadolu'da bu dönem sonunda şiir sanatı 600 sıralarındaki parlaklığını sürdürüyordu. 550-540 tarihlerinde Theos'lu Anakreon ve Sardes'li Hipponax, İon şiirinin güçlü ve ilginç ozanları idiler. Bu yarım yüzyıllık süreçte Anadolu, sanat alanında da yeryüzünün en parlak merkezi idi. Yukarıda anlattığımız Aioi ve İon başlıklarının ortaya çıkmasından sonra, dünyanın ilk büyük mermer yapısı 55x115 cm. boyutlarındaki Efes Artemis Tapınağı inşa edildi. İon mimarlığı Anadolulu ustaların yaratısıdır. İon düzeni Hellen mimarisine yeni bir ufuk açtı. Atina Akropolisi'ndeki yapılar İon mimarlık ögeleri ile yeni, gözalıcı bir görünüme büründü. İon düzeni doyulmaz güzelliği ile bütün dünyada olduğu gibi Osmanlı Türkiye'sinde de Cumhuriyet Dönemi'ne değin yaşadı.

İon heykel sanatı da Hellas'a, özellikle Attika'lı ustalara büyük ölçüde etkili oldu. İon yontu eserlerinde chiton (ince kumaştan entari), himation (vücudun üst bölümünü örten mantocuk), şal ve giysi kıvrımları gibi özellikler aynen Akropolis heykellerine geçti. Bunlardan başka İon heykellerinde görülen “Arkaik gülüş” ile neşeli, güleç yüz ifadesi de ciddi ve donuk bakışlı Attika heykellerine hayat verdi.

Anadolu İon kültürü İonialıların Lydia, Karia ve Lykia gibi yazın adamlarının eski kavimleri ile Anadolu'lu bir kavim niteliği kazanmış olan Fryglerin ortak yaratısıdır. Bu yeni uygarlığın gelişmesinde Mısır, Fenike, Mezopotamya ile birlikte Hitit ve Urartu etkileri de büyük rol oynamışür.

Hellen yazılı kaynakları da Anadolu'da İonalıların yerli halkla kaynaştıklarını açıklamaktadır. Fryg Kralı Midas (M.Ö. 725-695), Kyme Kralı Helas'lı Agamemnon'un kızı Demodike ile evli idi. Lydia Kralı Gyges'in (ölüm tarihi M.Ö. 652) büyükannesi Frygialı ve Lydia Kralı Alyattes'in (M.Ö. 610- 560) eşi İonialı idi. Doğa filozofu Thales'in (M.Ö. 600 sıraları) babası, Hexamyes ve Sisam'ın ileri gelenlerinden olup, birçok heykel yaptırmış olan Heramyes Karialı idiler. Zaten o tarihlerde yaptırılmış olan İon heykellerinin hemen hepsi Yunanlı olmayan yüz hatları sergilemektedirler. Batı Anadolu İon kentleri, ardısıra kısa sürede Perslerin eline geçince, doğa filozofları, heykeltraşlar ve ressamlar Atina'ya ve özellikle İtalya'ya göç ettiler.

İon altın çağı Batı Anadolu'da son bulunca, orada başlayan özgür düşünce atılımı Atina'ya geçti. Atina'nın en önemli başarısı idare sisteminde oldu ve ilk adımları İonia'da atılmış olan demokrasi 508 tarihlerinde Atina'da Kleisthenes tarafından kuruldu. Thukydides ile tarih, Klazomenai'dan (Urla'dan) göç eden Anaxagoras daha sonra Sokrates ve Eflatun (Platon) ile felsefe bilimlerini kurdular. Bu arada Aischylos, Sophokles ve Euripides'in 5. yüzyıl süresince geliştirdikleri drama ortaya çıktı. Böylece bütün dünyada o güne değin öykücülükten ibaret olan monolog yerine, üç oyuncu ve koro ile oluşturulan, yani sahnede anlatılmayıp oynanan, canlandırılan ve yaşatılan drama sanatı gelişti. 5. yüzyılın ortalarında Aristophanes bugünkü komedinin, güldürü oyununun ilk büyük eserlerini verdi. Yine aynı sıralarda, 5. yüzyılın ortalarına doğnu bütün dünyada iki boyutlu olan resim ve kabart- ma sanatına üçüncü boyut kazandırılarak perspektif icat edildi.

Demokrasi, drama, komedi ve perspektifli sanatın yaratılması tarih, felsefe, astronomi, fizik, geometri ve matematik bilimlerinin kurulması, Hellenlerin dünya uygarlığına armaganlarıdır. Böylece M.Ö. 8. ve 7. yüzyıllarda Şark'ın hayrankâr öğrencisi olan Hellenler 300 yıl içinde Hellen mucizesini yarattılar. Batı Anadolu kıyısının İzmir ve Bargylia (Edremit) Körfezleri arasında bulunan merkezi bölümü, Samos (Sisam) ve Chios (Sakız) adalarıyla birlikte İonia olarak tanımlanan bölgeyi oluşturmaktadır. Bununla beraber bu terim, çoğunlukla civardaki adalarla birlikte Batı Anadolu'nun daha büyük bir bölgesi için kullanılmaktadır. Heredotos tarafından bildirilen oniki kentin adları şunlardır: güneyde, Milet, Myus ve Priene; merkezi bölgede, Efes, Kolophon, Teos, Lebedos; kuzeyde, Erythrai, Klozomenai ve Samos ile Chios adalarıdır.